زراعت پیاز
Allium cepa/ Liliaceae
مبداء عکس کشت و کار پیاز از حدود ۲۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح روی دیواره های رومی ها نقاشی شده است. پیاز به خصوص در مصر و روم مورد استفاده قرار می گرفته است البته جایگاه های مختلفی داشته و در مصر مصرف شاهانه داشته ولی در روم به مصرف مردم عادی هم می رسیده است. در حال حاضر چون پیاز سبزی بسیار قدیمی محسوب می شود، انواع وحشی آن در دسترس نیست احتمال میدهند اولین بار در مناطق کوهستانی ترکمنستان، ازبکستان، ،تاجیکستان شمال ،ایران ،افغانستان و پاکستان اهلی شده باشد بنابراین بومی آسیا تا مدیترانه به شمار میرود واویلف معتقد است پیاز بومی مناطق بین فلسطین و هندوستان میباشد اما اغلب دانشمندان پیاز را بومی ،ایران تاجیکستان میدانند مرکز تجمع ثانویه پیاز اطراف دریای مدیترانه شناخته شده است. لازم به ذکر است که هیچگونه والد وحشی برای پیاز پیدا نشده است.
گیاه شناسی:
گیاهی است دوساله ولی در سبزی کاری به صورت یک ساله کشت میشود. پس از کشت بذر و سبز شدن آن ساقه ی کوچک به همراه برگهای باریک و بوتهای ظاهر می گردد. برگ های جوان از داخل به سمت بیرون شروع به رشد میکنند تقریباً غلافهای ۱تا۳ برگ اول تبدیل به پوسته پیاز میشوند و این برگها مسن ترین برگ ها محسوب میشوند. بعد از پوسته روی پیاز فلسها قرار دارند که به طور متوسط ۴-۶ عدد میباشند و غلاف برگ ها دارای پهنک میباشند که فتوسنتز میکنند و مواد را به پایین میفرستند.
ارزش غذایی و اهمیت اقتصادی:
پیاز حاوی میزان متوسطی از قند میباشد که برخی منابع میزان آن را حدود ۸ درصد میدانند علاوه بر آن پیاز حاوی مقادیر مناسبی از پتاس نیز میباشد و دارای ویتامین های C ، B1 و B2 نیز هست. پیاز در عمل هضم غذا و سهولت خواب مؤثر بوده و به علت داشتن برخی مواد گوگردی در رفع سرما خوردگی و از بین بردن آنتی بادیها حائز اهمیت است. علاوه بر این اعتقاد کلی بر این است که پیاز باعث افزایش طول عمر شده و از رشد غده های سرطانی جلوگیری به عمل میآورد عطر و طعم پیاز در نتیجه تأثیر آنزیم آلیناز روی ترکیبات گوگرددار مانند آلکیل سیستئین سولفوکساید و ترکیبات فرار پیاز در نتیجه تأثیر این آنزیم بر روی مواد گوگردی مشابه میباشد که برخی مواد معطر همانند پروپیل دی سولفید و متیل پروپیل دی سولفید میباشند.
در پیاز با بلند شدن ،روزها دیگر برگهای سبز تشکیل نمیشود و برگهای گوشتی با پهنک کوچک به صورت تو در تو رشد میکند در نتیجه برگهای داخلی به صورت متورم شده در آمده و در اواخر دوره برگهای جوان زرد شده و ریزش میکند و این نشان دهنده ی زمان برداشت میباشد که این پروسه از زمان کاشت ۳-۲ ماه به طول می انجامد بنابراین در سال اول برگهای لوله ای شکل و دراز تولید و به رشد رویشی میپردازد حال اگر در این مدت گیاه با سرما مواجه شود و ورنالیزه گردد از محل جوانه انتهایی که در وسط پیاز میباشد ساقه ی گل دهنده تو خالی و گرد با گل آذین چتر مرکب با تعداد گل ۵۰ تا دو الی سه هزار عدد و به طور معمول و متوسط ۵۰۰-۶۰۰ عدد گل تشکیل می.شود تعداد زیادی از گلها نرعقیم و مابقی گلها کامل می.باشند انواع نرعقیمی هم در پیاز وجود دارد که وابسته به ژنهای سیتو پلاسمی و ژنی میباشد بذر پیاز سیاه رنگ می.باشد با کشت بذر ابتدا ریشه چه به سمت پایین خارج میشود و یک اندام برگ مانند به طرف بالا رشد میکند بنابراین پیاز دارای رشد اینتر کالری میباشد سرعت جوانه زنی بذرها به دما بستگی دارد اما اگر دما بیش از اندازه افزایش یابد سپس جوانه زنی کاهش می یابد
طول ریشه ۲۰-۲۵ سانتی متر بیشتر نیست و به صورت افشان میباشد و اغلب آنها ریشه های نابجا هستند که از روی صفحه قاعده ای (طبق) Basala plate خارج می شوند.
ارقام پیاز
ارقام پیاز خیلی متنوع است این ارقام از لحاظ ،رنگ ،اندازه ،شکل طعم داول روز مورد نیاز برای غده دهی متفاوت می.باشند در دنیا به صورت کلی به سه دسته ی اصلی تقسیم میشوند
(۱ :اروپایی برمودا و اسپانیایی
(۲ :آمریکایی دیررسها جز این دسته اند.
مصری بیشتر شامل پیازچه است
از نظر رنگ پیاز به گروههای زیر تقسیم میشود
(۱ پیاز :قرمز ،ری ،طارم آذر شهر پیاز اصفهان
(۲ پیاز :سفید پیاز ،قم، ابرقو و کاشان
پیاز بنفش کهریزگ
(۴ پیاز صورتی نوشهر
از جمله ارقام ایرانی که کشت میشوند عبارتند از:
(۱) پیاز قرمز آذرشهر دارای رنگ قرمز پوست سفت و ،چرمی ماده خشک و تند فراوان و عمر انبارمانی خوب میباشد.
(۲ پیاز قرمز:ری رنگ قرمز و عمر انبارمانی خوبی دارد.
(۳) زرد کهریزک
(۴) صورتی نوشهر
۵) سفید قم
نیاز آب و هوایی
پیاز محصول فصل سرد است که محدوده نسبتاً وسیع دمایی را به خوبی تحمل می کند. بذر در دمای خیلی پایین نزدیک صفر هم قادر به جوانه زنی میباشد البته دمای مطلوب ۱۸-۲۰ درجه سانتی گراد است. بهترین دمای رشد پیاز ۲۳-۲۷ درجه سانتی گراد میباشد هر چند که در دماهای پایین هم رشد خوبی دارد اما دمای بیش از ۳۰ درجه سانتی گراد رشد را کم می کند.
اگر در اوایل فصل رشد هوا خنک و در اواخر فصل رشد هوا گرم باشد محصول بهتر و عملکرد بالایی را در پی خواهد داشت تشکیل غده در پیاز وابسته به طول روز و رقم مورد استفاده است. از نظر واکنش به طول روز هم روز بلند ارقام) ایرانی و بسیاری از ارقام (خارجی و هم روز کوتاه دارد اما معمولاً پیاز برای تشکیل غده نیاز به طول روز بلند دارد برخی ارقام نیاز به بعضی ۱۶ ساعت طول روز و بعضی ۱۱ ساعت طول روز برای پیازدهی دارند انواع ارقام روز بلند را در مناطق معتدل و انواع روز کوتاه را در مناطق گرمسیری در پاییز و زمستان کشت می.کنند پیاز برای تشکیل پیاز به طول روز بلند احتیاج دارد لازم است ۸۰-۷۵ روز اول پس از کشت بذر در روزهای کوتاه باشد تا شاخ و برگ لازم ایجاد شود سپس برای تشکیل پیاز در روزهای بلند قرار گیرد بنابراین کشت دیرهنگام در بهار موجب میگردد شاخ و برگ کافی تشکیل نشود در نتیجه پیاز کوچک می.گردد کشت زودهنگام بذر در بهار هم موجب تولید محصول زودرس می گردد.
در پیاز Bolting یک عارضه محسوب میگردد و در دمای ۱۲-۷ درجه سانتی گراد (بسته به نوع رقم) رخ میدهد و معمولاً تیپهای نواحی گرم در دمای بالاتر و پیازهای نواحی سردسیر در دماهای پایین تر ورنالیزه میشود اما بهترین دما برای این عمل ۱۲۷ درجه سانتی گراد میباشد. برای اینکه گیاه ورنالیزه گردد باید یک سن فیزیولوژیک را طی کرده باشد و از آنجایی که در پیاز شمارش تعداد برگ آسان میباشد از این شاخص برای تعیین این سن فیزیولوژیک استفاده می.شود هنگامی که گیاه ۷-۱۰ برگی میباشد یعنی زمانی که مرحله نونهالی را به پایان میرساند اگر در معرض سرما واقع شود وارد فاز زایشی می گردد. اگر زمان بیشتری از این مرحله بگذرد یعنی گیاه مسن تر باشد حساسیت آن بیشتر شده بنابراین باید در زمان کاشت به مسئله بولتینگ دقت شود.
ورنالیزه شدن قابل برگشت میباشد به شرط اینکه زمان زیادی از آن نگذشته باشد که به آن وابهاره کردن (Devernalisation) گویند که این عمل به کمک دمای بالا صورت می گیرد. اگر گیاه در زمان مناسب در دمای بالا قرار گیرد وابهاره میشود و دوباره به فاز رویشی بر می گردد و گل نمیدهد بهترین دمای وابهاره کردن ۳۰ درجه سانتی گراد میباشد.
القای تولید غده در پیاز تنها تابع طول روز نمیباشد و عوامل دیگری مانند دما نیز اثر گذار است. دماهای بیش از ۲۵ درجه سانتی گراد گیاه را تحریک به تشکیل پیازهای گردتر می کند و بالعکس دماهای پایین موجب تشکیل پیازهای کشیده میشود و در صورتی که دما بسیار کاهش یابد (در محدوده (مناسب طوقه یا گردن گیاه ضخیم تر میگردد و انبارداری آن مشکل میشود از نظر تولید گل حالت معکوس وجود دارد پس از تأمین شدن و طی شدن ورنالیزه هر چه طول روز کوتاه تر و شرایط خنک تر باشد احتمال گل انگیزی بیشتر میشود پیاز در زمان نزدیک برداشت نیازمند آب و هوای خشک با رطوبت نسبی پایین میباشد اگر در این زمان رطوبت بالا باشد گیاه به سمت بسته شدن گردن پیش نمیرود و همچنان سبز در زمین باقی میماند و مشکل برداشت پیش خواهد آمد.
خاک:
پیاز در هر نوع خاکی قابل کشت میباشد ولی خاکهای سنگین چندان توصیه نمیشود. خاک کشت پیاز باید نسبتاً پوک و دارای ماده ی آلی و حاصلخیز باشد و سله هم نبندد بنابراین خاک های لوم و لوم - شنی خاک های مناسب پرورش پیاز میباشند جنس خاک می تواند بر طعم پیاز تأثیر گذار باشد بنابراین در خاک های سبک به دلیل میزان کمتر گوگرد، پیاز شیرین - تر و در خاک های سنگین مقدار تندی آن بیشتر میشود پیاز نسبت به شوری و اسیدیته خاک حساس میباشد در نتیجه اسیدیته مناسب کشت پیاز ۶-۷ میباشد اسیدیته کمتر از ۵/۸ مضر است زیرا سمیت آلومینیوم ایجاد می.کند اسیدیته بالا هم میتواند کمبودها را موجب شود. برای کشت پیازهای دیررس باید زمین قادر به حفظ رطوبت باشد و در انواع زودرس باید خاک سبک باشد.
کود:
سیستم ریشه ای پیاز سطحی است بنابراین ۸۰-۱۰۰ کیلوگرم ازت و ۸۰ - ۱۲۰ کیلوگرم فسفر و ۱۵۰ - ۲۰۰ کیلوگرم پتاسیم به صورت خالص در هکتار توصیه میشود. در طول رشد ۲-۱ بار کود سرک ازت هم داده میشود که یک نوبت تقریباً در زمان تشکیل پیاز میباشد استفاده زیاد ازت موجب ایجاد مشکل در پیازدهی میشود میتوان کود حیوانی پوسیده و عاری از بذر علف هرز به میزان ۵۰-۴۰ تن چند هفته قبل از کاشت با خاک مخلوط کرد در صورت در دسترس نبودن کود حیوانی میتوان از کود سبز استفاده کرد.
کاشت:
پیاز به ۴ روش زیر کشت میشود
(۱) بذرکاری مستقیم
(۲ کشت نشا (transplant)
(3 پیازهای ریز (onoinset)
(۴ پیازچه هوایی (bulblet)
روش کشت نشا و پیازهای ریز هر دو برای زودرس کردن محصول است زیرا اواخر زمستان و اوایل بهار بازار با کمبود پیاز مواجه می.شود کشت پیاز زودرس باید در مناطق گرم انجام شود.
بذر:
عمده ترین روش کاشت کشت مستقیم بذر در زمین اصلی میباشد. کشت بذر با اهداف زیر صورت میگیرد :
۱ تولید پیاز :خوراکی به فاصله ۳۰-۴۰ سانتی متر در ردیف به صورت تنک بذر کشت میشود به طوری که در هر هکتار ۱۵-۷ کیلوگرم بذر مصرف میشود سپس روی بذرها ماسه ریخته و آبیاری می گردد.
(۲ تولید :نشا برای تولید نشا به صورت دستپاش در کرت به صورت ردیفی با فاصله ی کم کشت انجام میشود. بعد از ۶ هفته انتقال میدهیم.
( تولید پیاز ریز برای کشت سال بعد در این روش ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار بذر کشت میشود چون خیلی متراکم کشت شده است با هم رقابت میکنند و پیاز ریز میشوند
بستر کاشت باید بسیار خوب و مناسب تهیه شده .باشد به عمق ۲۰ سانتی متری از شخم دیسک و دندانه استفاده میشود تا خاک خوب نرم شود توصیه میشود پیاز را به صورت جوی و پشته کشت شود تراکم کاشت روی اندازه پیاز تأثیر گذار است. اگر پیازهای متوسط با قطر ۵-۷ سانتی متر که بازار پسندی بیشتری دارند مدنظر باشند بسته به رقم تعداد ۵۰-۱۰۰ بذر کاشته می شود میزان مصرف بذر در ایران ۸-۱۲ کیلوگرم و در کشورهای پیشرفته به دلیل مطمئن بودن بذر و استفاده از دستگاه حدود ۵۴ کیلوگرم در هکتار است. هزینه تنک کردن در ایران بسیار بالا میباشد. در متر مربع به صورت یک طرفه در شیشه های ۲۵ سانتیمتری یا پشته ها را ۵۰ سانتی متر در نظر گرفته می شود و دو ردیف کشت می.کنند زمان کاشت ارقام روز بلند در مناطق معتدل در اولین فرصت در بهار و در مناطق نیمه گرمسیر ارقام روز کوتاه را در پاییز و زمستان کشت می کنند.
کشت نشا:
هنگامی که مشکل جوانه زنی بذر در زمین اصلی وجود دارد و یا کاشت مستقیم امکان پذیر نباشد از نشاکاری استفاده می.کنند همچنین برای زودرس کردن هم میتوان از نشاکاری استفاده کرد پیاز به آسانی نشا نمیشود بنابراین توصیه میشود ریشه پوشیده منتقل شود و در هنگامی که نشا را منتقل میکنند معمولاً نصف برگها را حذف سرزنی) تا تلفات نشاکاری پایین آید. مدت پرورش نشا ۸-۱۰ هفته میباشد و وقتی که تقریباً ۳-۴ برگ تولید شد و قطر نشاهای پیاز به اندازه ی مداد ریز شد انتقال انجام میشود اگر اندازه نشاها بزرگ تر باشند به همان نسبت درصد موفقیت پایین می آید و خطر به گل رفتن وجود دارد و همچنین مشکلاتی از قبیل درصد ترک خوردن دو شاخه شدن و شکافته شدن انتهایی افزایش می یابد. در این روش میزان تلف شدن بذر هم بسیار کم میباشد در نشاکاری فواصل ردیف ها از ۳۵-۴۰ سانتی متر و فاصله بین بوته ها ۱۰۷ سانتی متر می باشد.
پیاز ریز: Onion set
داشت:
مهمترین عملیات داشت مبارزه با علفهای هرز میباشد از آنجایی که پیاز کندر شد، ارتفاع کم و ریشه ها سطحی میباشد علفهای هرز به راحتی مزاحمت ایجاد میکند بنابراین مبارزه با علفهای هرز از ابتدای کاشت مرسوم می.باشد پیاز جز حساس ترین سبزیها به علف های هرز می باشد و اگر در دو تا سه هفته اول کشت و جین صورت نگیرد قسمت اعظم محصول از بین میرود چندبار در اوایل دوره رشد کولتیواتور زده میشود ولی یا از علف کش استفاده می.شود باید از سم پیش جوانه زنی مثل داکتال، رانداکس و استفاده شود. علف کش اختصاصی پیاز داکتان نام دارد بعد از سبز شدن پیاز هم میتوان از علف کشهای توک مازلو استفاده کرد.
در کشت مستقیم بذر پیاز نیاز به تنک کردن وجود دارد برخی زارعین زود تنک را انجام می دهند و برخی دیرتر این کار انجام میدهند و گیاهان تنک شده را به صورت پیازچه روانه بازار می کنند
در آبیاری نوع خاک شرایط آب و هوایی و سن محصول مورد توجه است. اوایل کشت با فواصل کم آبیاری میگردد تا سبز شود. بعد از سبز شدن فواصل زیاد میشود مثلا هفته ای یکبار و بستگی به خاک دارد وقتی به پیاز میرسد دوباره فواصل آبیاری کم میشود بخصوص هنگامی که خاک سنگین میباشد چون آبیاری دیرهنگام موجب سفت شدن خاک بدفرم شدن پیاز میشود. هنگامی که به زمان رسیدن نزدیک می گردد ۳-۲ هفته قبل از رسیدگی کامل آبیاری کم میگردد تا پوست آن سفت شود و عمر انبارداری بالا رود.
