خلاصه راهنمای کاشت کاهو:
زراعت کاهو
مقدمه :
کاهو یکی از قدیمیترین و شناخته شده ترین سبزیهای سالادی دنیا میباشد. در برخی منابع قدمت کشت آن را حدود ۲۵۰۰ سال و برخی از منابع ۴۵۰۰ سال قبل از میلاد ذکر کرده اند. در کتاب واویلف مبدا آن را مدیترانه و در منابع دیگر آسیا و ایران و حواشی ایران دانسته اند زیرا در سفره ی غذای شاهان پارسی وجود داشته است در ابتدا هم گیاهی دارویی بوده و هم برای گرفتن روغن از آن استفاده میشده است. Lactuca scaviola یا Lactuca serriola که کاهوهای امروزی از این گونه به وجود آمده اند اما L.canadensis, L.virosa نیز تبادل ژنی داشتند و در ایجاد کاهوهای امروزی نقش داشته اند قبل از اهلی شدن شبیه دیگر گیاهان کاهو بسیار تلخ و خاردار بوده و head تشکیل نمیداده است و شیرابه زیادی هم داشته اند. گیاهان وحشی بشدت روز بلند بودند خوردن کاهو به دلیل ماده Lactucin آرام بخش است کاهویی که تولید head میکند از سال ۱۹۴۳ کشف و گزارش شده است.
گیاه شناسی:
کاهو، دارای یک ساقه ی فشرده کوتاه و استوانه ای شکل است که برگ هایی بدون دمبرگ حول آن بوجود میآیند که به این ساقه کوتاه و برگهای اطراف آن Head (سر) گویند. رنگ برگ ها بسیار متنوع و به رنگهای سبز روشن ،سبزتیره، ارغوانی، بنفش و غیره .است در ایران بیشتر کاهوهای سبز کشت و کار می.شوند برگ های بیرونی در معرض نور بیشتری هستند بنابراین تیره ترند و مقدار ویتامین و مواد غذایی بیشتری دارند و ارزش غذایی بالایی دارند. از سوی دیگر برگ های بیرونی حاوی Lactucin بیشتری هستند بنابراین برگ - های بیرونی تلخ میشوند ریشه اصلی گیاه تقریباً عمیق بوده و تا عمق یک متر در خاک نفوذ می کند ولی ریشه های کاذب که جذب مواد را انجام میدهند سطحی هستند بنابراین به کم آبی حساس است به خصوص اگر نشاکاری شود گل حالت خوشه ای دارد یعنی ساقه گل - دهنده منشعب میشود بنابراین در هر کدام از گلها ۱۰-۱۵ تا ۲۵ گلچه وجود دارد و گیاه کاملاً خودگشن است. بذر حالت کشیده و دو تیپ رنگی سفید) و تیره دارد. معمولاً بذرهایی با رنگ روشن کشت و کار راحت تری دارد ،کاهو گیاهی یک ساله روز بلند و رزت است
ارقام:
کاهو از نظر تولید ساقه گل دهنده به دو دسته تقسیم می شوند
۱- اغلب کاهوها از نظر فتوپر پودیکی روز بلند هستند مانند کاهوی زودرس و زمستانه که اوایل بهار می کارند.
۲- گروه دوم بی تفاوت هستند یا نسبت به فتو پریود واکنش نمیدهند یا اینکه در واقع روز بلند هستند اما فتوپریود بحرانی خیلی طولانی است در محدوده بازتری از فصلها میتوان کشت کرد.
از نظر شکل و تیپ انواع مختلفی دارند:
۱- کاهوی پیچ (Head lettuce از نظر علمی واریته Lactuca sativa var.capitata) است.
در این تیپ برگها نسبتاً فشرده هستند و مانند کلم سر تشکیل می دهند البته سر به فشردگی سر در کلم نیست و برگ های بیرونی نسبت به برگ های درونی سبزتر هستند و به دو دسته تقسیم میشوند
(الف) Butter Head بافت سر کمتر فشرده ،نرم مزه و کیفیت بالایی دارد. برگ ها شکننده هستند و به راحتی از هم پاشیده میشوند به همین دلیل خاصیت حمل و نقل بالایی ندارند. برگ ها چون لطیف است به آسانی پاره میشود و مناسب برای بازار محلی است و در جعبه ها به صورت ۱ طبقه یا ۲ طبقه گذاشته می شود.
ب) Iceberg Cris Head مهمترین رقم تجاری است. سر فشرده تر و می تواند بسیار سفت شود. برگ ها خوش خوراک، ترد و شکننده لبه های دندانه و نسبت به حالت اول چروکیده تر و درشت تر هستند خاصیت حمل و نقل آن از نوع اول بهتر است.
ج)Batavian Lettuce حالتی بین کاهوی پیچ و Butter head دارد.
۲- کاهوی معمولی یا کاهوی رومی Lactuca sativa var. longifolia) Romain lettuce) کاهوی مرسوم در ایران است. طبق کشیده و ایستاده دارند و برگ ها تشکیل طبق نمی دهند ولی فشرده به هم هستند و در وسط حالت پیچش کمی دارند اگر بخوابند روی هم سر تشکیل میشود برگ ها و بوته ها کشیده تر .هستند ارتفاع دو برابر قطر است. اگر شرایط مناسب باشد طبق نسبتاً فشرده میشود و رنگ برگ های داخلی روشن تر است. در گذشته با ۵-۶ برگ برداشت میشد اما عملکرد بالایی ندارد.
3. کاهوی برگی Leaf Lettuce یا L.sativa var.crispa) Loose Leaf) شبیه کاهوی ،معمولی برگها کمتر هستند و سر تشکیل نمیدهند. فشردگی ندارند مثل سبزی برگی هستند انواع بسیار متنوعی دارد کاهو برگی دیگر زیاد کشت نمیشود چون عملکرد خوبی ندارد و خوش خوراک هم نیست.
-۴- کاهوی ساقه ای Lactuca sativa var. asparagina )Asparagus lettuce-stem lettuce) ساقه بسیار ،کشیده قطور و به طول ۳۰-۴۰ سانتیمتر است قسمت قابل مصرف ساقه ای است که تشکیل می.شود برگهای حالت خشبی داشته و خوراکی نیستند به جز چند برگ انتهایی که لطیف تر هستند بنابر این برگهای مسنتر را حذف می کنند و این برگها را به بازار نمی فرستند بیشتر در چین و مصر مصرف می.شود
نیاز آب و هوایی:
محصول فصل خنک است بنابراین در مناطق معتدل مثل اصفهان اول بهار و اواخر تابستان هم یا اوایل پاییز کشت میگردد و در مناطقی که تابستان خنک دارند می توان در تابستان کشت .نمود برای رشد و نمو نور فراوان خورشید شبهای خنک و رطوبت زیاد خاک احتیاج دارد اگر دمای شب بالاتر از ۱۲ درجه سانتی گراد باشد طبق تشکیل نمی شود و برگ ها از هم باز میشوند. دماهای پایین تا صفر درجه سانتیگراد را تحمل می کند و دماهای زیر صفر آسیب به گیاه می.شود در این حالت برگ ها لوله ای شکل و تاول تاول میشوند. میانگین دمای منطقه حدود ۱۵۱۲ درجه سانتی گراد باشد زیرا کاهو به گرما حساس است.
گرم شدن هوا دو اثرات نامطلوب بر کاهو دارد از جمله:
۱ - سوختگی لب برگها tip burn ایجاد می شود و
-۲- از لطافت برگ ها کاسته می شود.
احتمال به بذر رفتن زیاد می.گردد اگر دمای زیاد همراه با روزها بلند باشد برگ ها باز و کیفیت کاهش می یابد. اگر کاهوی بهاره به گرما برخورد کند تلخ می شود بنابراین کشاورزان کود ازته را زیاد میکنند و فواصل آبیاری را کمتر میگیرند تا سریع تر به مرحله برداشت برسند موفقیت یا شکست در تولید کاهو بعد از عوامل ،محیطی بذر است. بذر ممکن است . گران باشد ولی باعث میشود محصول خوب با عملکرد خوب بدست آید که هزینه ها را جبران می.کند دو نوع خواب بذر در کاهو وجود دارد: • Termo-Dormanacy بذرهای کاهو به درجه حرارت بالا حساس هستند. اگر بذر کاهو در زمان جذب آب (Imbibition) و مراحل بعد از آن تا زمان جوانه زنی در درجه حرارت ۳۰ به بالا قرار گیرند نوعی Termo-Dormanacy ایجاد می شود و جوانه زنی مختل می گردد.
برای از بین بردن این مشکل روشهایی مثل جذب آب به صورت کنترل شده (Priming) (محلولهای خاصی با فشار اسمزی (خاص استفاده می.شود از جمله این روشها پرایمینگ اسمزی است که در این روش بذرها را در محلول قرار میدهند تا جایی که فشار به میزانی باشد که آب جذب نکند و در مرحله ای متوقف شود. فتو در منسی در صورتی که نور به بذر نتابد نوعی Dormancy ایجاد میشود بذر کاهو و کرفس برای جوانه زنی به نور احتیاج دارد طول موج ۶۵۰ نانومتر برای تحریک جوانه زنی مؤثر است و نورهای ۷۳۰ نانومتر در جلوگیری از جوانه زدن موثر هستند. کنترل رطوبت مهم است اگر در دوره ی رشد کم آبی ببیند و بعد بارندگی شود و آب فراوان هم داده شود طبق بزرگ و پف کرده میشود و کیفیت پایین می آید
خاک و کود:
کاهو را روی خاک های مختلفی میتوان کشت کرد و به نوع خاک حساس نیست ولی در کشت بهاره که هدف محصول زودرس است در خاک لوم - شنی همراه با کود آلی کشت میشود اما در کشت پاییزه میتوان از خاک سنگینتر مثل لوم یا لوم سیلتی و یا خاک های آلی پوسیده استفاده کرد خاک نباید خیلی اسیدی شود و pH از ۵/۵ پایین تر نباشد. کاهو فوق العاده به تجمع نمک ها حساس است بنابراین باید این نکته توجه داشت که خاک مورد استفاده شور نباشد و مسائلی که باعث تجمع نمک میشود در طول کشت کاهو رخ ندهد. کاهو قادر نیست مواد غذایی مورد نیاز خود را از خاک جذب کند زیرا دارای سیستم ریشهای ضعیف است در نتیجه بهتر است قبل از کاشت کود دامی پوسیده به زمین داده شود، در غیر این صورت لازم است قبل از کاشت به تناوب کود سبز مثل یونجه شبدر لوبیا چشم بلبلی در زمین کشت شود تا ازت مورد نیاز به خاک اضافه شود کود حیوانی مورد استفاده برای کاهو نسبت به سایر سبزیها بیشتر می.باشد در صورت استفاده از کودهای شیمیایی ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم ازت خالص قبل از کاشت و ۷۰ تا ۸۰ کیلوگرم پس از کاشت به زمین داده میشود. کود فسفر و پتاسیم هم بسته به وضعیت خاک قبل از کاشت به خاک اضافه می شود
کاشت و عملیات داشت:
کشت کاهو ۱۰۰-۹۵ به صورت نشاکاری است. روش متداول برای تولید کاهوی پیش رس بهاره تهیه نشا در محل گرم و انتقال آن به زمین اصلی میباشد. برای تهیه نشا یک هکتار ۸۰۰ گرم بذر در ۱۰۰ متر مربع شاسی کشت می.شود در شرایط ایده آل ۴-۵ هفته و در شرایط نامناسب ۸ هفته بعد از کاشت بذر نشاها آماده می.گردد در ایران به طور متوسط ۶ هفته برای تهیه نشا زمان صرف می.شود در تهیه نشا کاهو باید ریشه اصلی حتماً به صورت مستقیم رشد کند در غیر این صورت وقفه در رشد ایجاد میشود بنابراین در سینی نشا از کمپوست استفاده میشود و بهترین دمای جوانه زنی بذر ۱۵ درجه سانتی گراد میباشد. یک هفته مقاوم سازی انجام میشود و سپس به هوای آزاد منتقل می.شود در زمین اصلی نشاها با فاصله بین ردیف ۵۰-۴۰ سانتی متر و روی ردیف ۴۰-۳۵ سانتی متر کشت میشوند. با این فواصل ۵۰-۷۰ هزار بوته در هکتار بدست می آید. امروزه با پیدا شدن ارقامی که از نظر اندازه کوچک تر و بازار پسند هستند تا ۲۰۰ هزار بوته در هکتار هم کشت و کار انجام میشود. هنگامی که تراکم افزایش یابد اندازه بوته کوچک و عملکرد افزایش می یابد بوته های کوچک زودرس تر هستند انتقال نشا در روز ابری وهوای خنک و پس از انجام آبیاری باشد چون سطح برگ بزرگ است، میزان تبخیر و تعرق هم افزایش می یابد و زود آب از دست میدهد. در ایران تولید تجاری کاهو به صورت بذرکاری مستقیم است در صورتی که خاک خوب شده باشد میتوان از کشت مکانیزه استفاده کرد در کشت مکانیزه میتوان از بذرهای نرم پوشش دار استفاده کرد البته در ایران از این روش استفاده نمیشود روشهای کشت متداول در ایران کشت در زمینهای مسطح به صورت کرتی کشت ردیفی در پشته های کم ارتفاع با ۲ تا ۶ ردیف است. کشت در پشته های کم ارتفاع ۴۵ ۵۵-۴۵ سانتی متری و به فاصله ی ۳۰ تا ۳۵ سانتی متر به صورت دو ردیف انجام میشود فاصله ی بین ردیفهای کشت بستگی به شرایط خاک، کولتیوارزنی ،آبیاری رقم و .... متغیر است به طور مثال اگر رقم مورد استفاده Butter head باشد فاصله ردیفها و فاصله بوته ها داخل ردیف کمتر در نظر گرفته میشود و در صورتی که رقم مورد استفاده Crisp head ،باشد فاصله ها کمی بیشتر در نظر گرفته می شود. اگر طبق کوچک باشد فاصله کمتر در نظر گرفته می.شود افزایش تراکم کشت در فراهم وردن شرایط مناسب مؤثر میباشد به طور مثال هنگامی که فاصله کاشت کم و حدود ۲۰×۲۰ سانتی متر میشود علایم ناشی از خشکی هوا کاهش مییابد به دلیل نیازهای رطوبتی به خوبی میتوان کاهو را در گلخانه پرورش .داد بزرگترین تولید کننده کاهو در دنیا از روش هیدروپونیک Deep flow بهره میبرد
آماده سازی زمین:
حدود ۲۵ سانتی متر اولیه خاک ،شخم زده میشود بعد از شخم دیسک و دندانه زده می شود تا خاک صاف شود چون بذر خیلی ریز است و نباید در زیر کلوخه ها کشت شود. اگر در منطقه ای با بارندگی زیاد کشت میشود بهتر است بستر کشت مرتفع در نظر گرفته شود یعنی پشته های عریض و کم ارتفاع که سه ردیف کاهو بر روی آن قابل کشت است.
آبیاری:
کاهو نسبتاً به رطوبت بالا و مداوم احتیاج دارد فواصل آبیاری کم حدود ۶-۴ روز یکبار است. رطوبت هوا مناسب کاهو %۶۰-۶۵ میباشد به همین دلیل در مزارع کاهو آبیاری بارانی به خوبی جواب میدهد ولی باید صحیح باشد تا رطوبت سطح برگ ها، خاک جمع شده به موقع خشک شود تا از طغیان سفیدک جلوگیری شود.
تنک کردن:
در تولید کاهو یکی از پرهزینه ترین کارها تنک کردن است چون بذر ریز است. از آنجایی که در کاهو میزان تلفات زیاد است میزان بذر مصرف شده هم زیاد میباشد.
وجین کردن:
در صورت کشت ردیفی بهتر است کولتیوار کم عمق حدود ۸۵ سانتی متر زده شود تا ریشه ها آسیب نبیند و داخل ردیف با دست علف زنی شود علف کش زیاد توصیه نمی شود
البته علف کش Balan را سه هفته قبل از کاشت به زمین زده میزنند. این علف کش برای کاهو مشکلی ایجاد نمیکند ولی روی محصولات بعدی اثر نامطلوب دارد.
برداشت و عملیات بعد از برداشت:
در کاهو برگی پس از تشکیل ۵-۴ ،برگ کاهو قابل برداشت است البته تا ۱۵ برگ هم می توان نگه داشت و پس از آن برداشت کرد در کاهو پیچ پس از آنکه طبق به خوبی رشد کرد و سفت شد امکان برداشت وجود دارد البته باید شرایط آب و هوایی مورد توجه قرار گیرد به طور مثال گرمای تابستان موجب تلخی کاهو و سرمای زیر صفر موجب از بین رفتن بوته برگهای کاهو می شود. برای برداشت ۲ سانتی متر بالاتر از طوقه را با کمک چاقو یا فوکا قطع میشود. برگ های درشت و گلی حذف و در صورت مشاهده پوسیدگی در طوقه تا محل مورد نظر حذف میشود تا بیماری توسعه نیابد بهتر است زمانی که طوقه و طبقها مرطوب ،است، برداشت نشود چون آلودگی سریع پخش میشود
بسته بندی و انبارداری:
در قدیم بعد از برداشت ۱ تا ۲ ردیف کاهو در صندوقهای چوبی چیده و روی آن یخ می ریختند و بدین صورت انتقال انجام میشد. امروزه برای انتقال به مناطق دوردست کاهوها در سردخانه یا هوای خلا خنک و در کارتن منفذ دار به صورت ۲ ردیف ۱۲ تایی یعنی ۲۴ عدد کاهو بسته بندی میشوند و سپس منتقل میگردد و برای انتقال آنها بهتر است از کامیون سردخانه دار استفاده شود کاهو را نباید در کیسه های پلاستیکی بسته بندی کرد زیرا تنفس کاهو بسیار بالاست و موجب فساد آن می.گردد اگر کاهو طبق فشرده خوب داشته باشد در انبار با دمای صفر درجه سانتیگراد با رطوبت نسبی بالا به مدت ۳-۴ هفته قابل نگهداری است.
بیماریها و آفات:
از بیماریهای کاهو سوختگی حاشیه برگ است که یک عارضه فیزیولوژیک محسوب میشود بعد از آن پوسیدگی ،طوقه ،طبق ،موزاییک سفیدک ،درونی، واریس کاهو و زردی رخ می دهد. حشرات عمده ای که به کاهو حمله می کنند شته کرم مفتولی، زنجرک زمستانه، کرم شب پره زمستانی، لوپر کلم می باشد.
